ترس کودکان
من از تاریکی می ترسیدم، نازنین از تنهایی! و هر دوی ما مدرسه را دوست نداشتیم. عصرهای جمعه حالمان بد بود و صبح های شنبه، دل درد می گرفتیم، اما بعد از سرکشیدن یک لیوان چای و نبات، پشت سر هم سوار سرویس مدرسه می شدیم، علم آموزی نباید متوقف می شد!
روزهای زیادی گذشت، من با تاریکی دوست شدم ولی نازنین با تنهایی کنار نیامد... در واقع ترس انواع مختلفی دارد که برخی طبیعی و برخی دیگر ترس های مرضی تلقی می شوند، یعنی حالت بیماری به خود می گیرند، از آنجایی که هر کدام از ما به گونه ای با این ترس ها درگیر بوده ایم و ترس، به خصوص در کودکان دغدغه ای جدی برای والدین به همراه دارد، در گفت وگویی که با دکتر بهروز جلیلی- فوق تخصص روانپزشکی اطفال- ترتیب داده ایم، مفصلاً به آن پرداخته ایم.
* آقای دکتر، می شود ترس را تعریف کرد؟
- همه ما با این موضوع آشنا هستیم که یک سری از چیزها در ما آدم ها ایجاد اضطراب می کند و ما را وادار می کند از آنها کناره گیری کنیم. در واقع ترس تقریبا از حوالی زیر یک سال شروع می شود. برای اولین بار در این سنین است که انسان شروع به ترسیدن از بعضی چیزها می کند. مثلاً شما وقتی به سمت بچه کوچکی بروید و دستتان را بلند کنید، او عقب می رود. یعنی از این منظره بلندکردن دست یا حتی بلندشدن صدا می ترسد. وقتی فردی با صدای ناهنجار با کودکش صحبت می کند می تواند باعث عقب نشینی کودک شود و معنی این عقب رفتن این است که من از این موضوع ترسیدم.
* این ترس، خوب است یا بد؟
- چرا بد باشد؟ خدا ترس را در بدن موجودات قرار داده که از خیلی موضوعات در امان باشیم و از خطرات زیادی خود را نجات دهیم. اگر ترس وجود نداشت، ما قادر نبودیم حتی یک روز به زندگی خود ادامه دهیم. مثلاً وقتی از خیابان رد می شویم، اگر از خط کشی عابرپیاده عبور می کنیم به غیر از آن بعد احترام اجتماعی، یعنی من از اینکه با ماشین تصادف کنم می ترسم و این خیلی هم خوب است. جالب اینجاست که بعضی مواقع، پیش بینی یک اتفاق هم ممکن است آدم را بترساند. مثلاً من پشت خم یک کوچه هستم و صدای ترمز اتومبیلی را می شنوم، اتومبیل جلوی چشم من نیست ولی صدایی که شنیده ام اتفاقی ناگوار که در حوالی من روی داده است را برایم تداعی می کند.
* پس در واقع این طور که می گویید، ترس، غریزی است. آیا ترس اکتسابی هم داریم؟
- بله، ترس غریزی است. اما موضوع ترس می تواند شامل انواع مختلفی باشد. می تواند طبیعی باشد یا مرضی. دسته ای از ترس ها هستند که بسیار مرضی و افراطی بوده و در زندگی ما انسانها تولید دردسر می کنند. در این مسئله که چه ترس هایی را طبیعی و چه نوع ترس هایی را مرضی (فوبیا) بنامیم هم جنبه ژنتیک دخیل است و هم جنبه اکتسابی دارند.
* چطور؟
- شما آدم های شجاعی که کله نترسی دارند را دیده اید، بچه های آنها هم همین طور هستند، اهل ریسک بوده و بزن بهادرند و به قول خودمان جلوجلو به استقبال حوادث می روند. در مقابل بعضی ها هم ترسو مسلک هستند. در بسیاری از مواقع ما احساس می کنیم که بچه های آنها هم درست مثل والدینشان عمل می کنند که در هر دو بعد ارث دخیل است.
* از ترس اکتسابی هم صحبت می کنید؟
- ما به کودکانمان تعلیم می دهیم و آنها ممکن است از ما هم چیزهای خوب یاد بگیرند، هم چیزهای بد. یکی از موارد بدی که توسط کودکان کسب می شود، ترس های مرضی است.
حول و حوش یک و نیم سالگی، سنی است که به نحو تیپیک بچه ها ممکن است این نوع ترس ها را کسب کنند. مثلا در یک مجلس مهمانی، مادر از اینکه بچه اش از پله ها بیافتد یا اینکه نکند بچه های شیطان تر، کودکش را هل بدهند یا دست بچه به رادیاتور بخورد و بسوزد، به شدت می ترسد و دائماً به حالت نیمه نشسته است و مواظب این است که تا گریه کرد، بدود و بچه را بغل کند. این کار در واقع اجازه تجربه کردن را از بچه می گیرد و نمی گذارد کودک تجربه به دست بیاورد و بتواند موضوع ترس را خودش حل کند.
* شما می گویید مادران مراقب بچه هایشان نباشند؟
- توصیه ما روانپزشکان به مادران این است که اجازه بدهید جلو برود و با همان بچه قلدر به قول خودتان، سرشاخ بشود و حق خودش را به دست بیاورد. این الگویی می شود که از مادر به فرزند منتقل می شود.
* این ترس تا کجا طبیعی است و از کجا به بعد به آن واژه مرضی اطلاق می شود؟
- می دانید، اینکه من برای پایین رفتن از پله ها بدوم اما برای جلوگیری از زمین خوردن دستم را به نرده ها بگیرم، کاملاً طبیعی است و بسیاری از ما آن را انجام می دهیم. اما بعضی از افراد را می بینم که در این ترس ها غرق می شوند و کم کم کارشان نه تنها به ترس، بلکه در کنار آن به وسواس یعنی ترس وسواس گونه می کشد. شما حتماً افرادی را که بعد از بستن در خانه، چند دفعه دیگر هم آن را فشار می دهند تا از بسته بودن آن مطمئن شوند یا کسانی که بعد از طی مسافتی برمی گردند تا شیر گاز را چک کنند، دیده اید. اینها همه حاکی از آن است که افراط در ترس های طبیعی، آن را تبدیل به ترس مرضی می کنند.
* ترس از تنهایی یا ترس از تاریکی، کجای این دسته بندی ها قرار می گیرد؟
- ترس از تاریکی و تنهایی معمولا در گروه ترس های نرمال یا طبیعی قرار می گیرد. بد نیست در اینجا به یک سری از انواع ترس ها اشاره کنیم که به آنها ترس های اجتماعی می گویند. مثلاً بعضی از افراد فکر می کنند وقتی در رستورانی در حال غذا خوردن هستند، همه به آنها نگاه می کنند و این باعث می شود، نتوانند غذا بخورند یا مثلا فردی در جایی مثل کنفرانس می رود و سخنرانی می کند، ولی فردی دیگر برای 5 نفر همکار هم که می خواهد صحبت کند، سرخ و سفید می شود و رنگش می پرد. یا در مورد دانش آموزان هم، ترس اجتماعی وجود دارد، مثلاً یکی خیلی خوب انشاء می نویسد ولی هیچ وقت دستش را برای خواندن انشاء بلند نمی کند، یعنی وقتی که برای انشاء خواندن می رود، وحشتی به جان او می افتد و فکر می کند همه او را نگاه می کنند و در حال مسخره کردن او هستند. این نوع ترس از انواع ترس های اجتماعی محسوب می شود. اشکال دیگری از ترس هم هست مثل ترس از حیوانات یا زوفوبیا .
* من از بچگی از گربه می ترسیدم و هنوز این ترس در من وجود دارد، آیا این طبیعی است ؟
- در حقیقت زوفوبیا شامل حالاتی مثل اینکه فرد از سگ درنده ای می ترسد، نمی شود، چون ترس در این مورد عاقلانه به نظر می رسد، اما در مورد افرادی مثل شما ممکن است یک الگوی آموخته شده وجود داشته باشد.
مثلاً مادر خودش ترس داشته باشد و این ترس را به کودکش هم منتقل کند. همین جا لازم به ذکر است که لزومی ندارد همه ما آدم ها قهرمان باشیم ولی لازم است که اگر از موضوعی دچار وحشت و ترس می شویم (به خصوص در رابطه با مادرها) آن را به بچه ها منتقل نکنیم، که این بسیار مهم است.
* پس والدین باید چطور عمل کنند؟
- ما معتقدیم انسانی متعالی است که بخواهد بچه اش از خودش بالاتر باشد. حالا در مورد ترس هم شما برخی از افراد را دیده اید که مثلاً از مراجعه به دندانپزشک خیلی وحشت دارند. به نظر من اگر بچه این موضوع را فهمید و سؤال کرد، مادر باید بگوید که من مثلا دلم شور می زند. نباید بگوید می ترسم! این ترس های اجتماعی و ترس های بخصوص مثل ترس از حیوانات که به آنها اشاره کردیم و در فرهنگ مردم هست، به هر حال جزو ترس های مرضی قرار می گیرد.
* در مواقعی که مادر این ترس را منتقل نمی کند، ولی در خودش وجود دارد مثل ترس از فرستادن کودکش به مهدکودک چطور؟
- معمولا زمانی که کودک به سن 3 سالگی می رسد، مادر برای فرستادن او به مهدکودک دچار مشکل می شود و همیشه صحبتش با ما روانپزشک ها این است که نکند بچه مریضی آنجا باشد و بچه ما بیمار شود؟ نکند بچه قلدری او را کتک بزنه، نکند حرف بد یاد بگیرد. در این مواقع ما اشاره می کنیم که مهد کودک رفتن، صددرصد در زندگی روحی-تحصیلی بچه ها نقش دارد. مهد کودک رفتن موضوعی تفننی نیست بلکه الزامی است. بنابراین اگر خانمی خانه دار است نباید فکر کند، کودک من نیاز به مهد کودک رفتن ندارد و این کار مختص شاغل ها است. ابداً اینطور نیست، زیرا مهم نیست که جایی باشد تا از بچه شما نگهداری کند بلکه مهم این است که کودک در مهد چیزهای زیادی، از نظم و انضباط گرفته تا ارتباط برقرار کردن با دیگران را یاد می گیرد و در کنار آن اگر اختلالاتی مثل بیش فعالی و... نیز در کودک وجود داشته باشد، تشخیص داده خواهد شد.
* در برخی مواقع، این ترس از رفتن به مهد کودک یا مدرسه در خود کودک است نه والدین. مثلاً صبح که بیدار می شود و می خواهد به مدرسه برود، آنقدر ترس زیاد است که از زور ترس احساس تهوع می کند، راه حل این موارد چیست؟
- این ترس در گروه اختلالات اضطرابی است تحت عنوان اختلالا اضطراب جدایی. معمولاً اینها بچه هایی هستند که اگر در رابطه با آنها موشکافی کنیم، درمی یابیم، مادر، آنها را در یک تا سه سالگی دچار دردسر کرده است. به این معنا که معمولاً این کودکان، مادر کمال طلبی داشته اند و از اینکه از بچه دور شود و گریه کند و یا اینکه در مهمانی سراغ دیگران برود، خیلی محافظت افراطی کرده و باعث شده است که این کودک به طبع ترس را بیاموزد. ما انسان ها باید بین سن یک الی سه سالگی یاد بگیریم که از مادرمان جدا شویم و مادری که نتواند این تعلیم را به کودکش بدهد، او را دچار اختلال اضطراب جدایی می کند.
*یعنی یک مرحله رشد طبیعی است که باید بگذرد؟
- بله، دقیقاً یعنی باید بین یک تا سه سالگی حتی اگر بچه گریه می کند، کاری کنیم که او مستقل شود، این زمان به این دلیل مهم است که بعداً بتواند به مهد کودک برود و از این لحاظ سن یک تا سه سالگی از این لحاظ، دوره بحرانی است.
*چطور باید حل و فصلش کرد؟
-ما برای شروع می گوییم، اول از خانه خاله و عمه و دایی و اینها که آشنا هستند، شروع کنید و کودک را تنها بگذارید احتمالاً اول جیغ می زند ولی بعد خوب می شود و کم کم با زیاد کردن زمان می توان این اختلال را درمان کرد. مثلا وقتی کودک را از صبح تا ظهر جایی می گذارید، حوالی سه سالگی تا غروب ادامه دهید و بعد به جای خانه پدربزرگ یا خاله ها، کودکانتان را در منزل دوستانتان که چند بچه دارند، بگذارید تا با چهره های غریبه، آشنا شوند، یعنی به تدریج نسبت را دور کنند، در این صورت بچه رفتن و آمدن مادر را متوجه می شود.
*مادر در این شرایط چه باید بکند؟
- در رابطه با مادر توصیه می شود، مثلا در یک سالگی که پدیده اضطراب جدایی در حال شکل گیری است، مادر، کودک را در اتاق رها کند و به آشپزخانه برود، حتی اگر کودک جیغ بکشد در حالی که تا قبل از آن به این ترتیب نبوده، در این مواقع به مادرها توصیه می کنیم که شما گاهی سرک بکش، دستی تکان بده، برو، بیا تا زمانی که ماجرا به شکل کلی حل شود.
اگر مادر نتواند این مسأله را حل کند، همان اتفاقی می افتد که اشاره کردیم، چنین مادری که کودکش را به مهد یا آمادگی هم نمی فرستد، یکهو این بچه وارد مدرسه می شود و شما ملاحظه می کنید روزهای هفته به خصوص صبح شنبه، برای این بچه ها ماتم است. یعنی نمی خواهد از مادر جدا شود.
*چرا صبح شنبه؟
- برای اینکه بچه می گوید، من پنجشنبه و تقریباً جمعه ای امیدوارکننده داشتم و شروع مدرسه برایش جهنم است. در بسیاری از مواقع، بچه ها بهانه می آورند مثل اینکه، بچه های کلاس بد هستند، خانم معلم سخت گیر است یا داد می زند در حالی که اینطور نیست یعنی هیچ کدام از این مسائل در کار نیست، مدرسه جای بدی نیست، بلکه ترس منتقل شده یعنی این ترس از منزل به مدرسه انتقال یافته است. یعنی بچه فکر می کند نباید مکان امن خانه را ول کند و وارد مکان ناامنی به نام مدرسه شود. در حالی که مدرسه ناامن نیست بلکه کودک نازک نارنجی است.
*به نظر شما چه سنی برای فرستادن بچه ها به مهدکودک، مناسب ترین سن است؟
- سن کتابی و مرسوم فرستادن بچه به مهدکودک، 3سالگی تعیین شده است. به این دلیل که اختلال اضطراب جدایی حل شده باشد. اما خانم هایی که شاغل هستند و بچه های خودشان را زیر یک سال هم به مهدکودک می فرستند، وحشت نکنند که داریم ظلمی به بچه می کنیم! و در بعضی مواقع شاهدیم که این مادران از کار دست می کشند و خانه نشین می شوند که ما می گوییم، بدترین لطف را می کنید، چرا که بچه هایی که حتی زیر یک سال مهد کودک رفته باشند، خیلی متکی به نفس تر و سرپاتر بار می آیند. فقط اندکی خشن تر هستند. بنابراین مادر باید بر ترس خودش غلبه کند. یعنی اعتقاد داشته باشد که کار درست را انجام می دهد وقتی کودکش را به مهد می فرستد.
*از بعد درمانی، چه توصیه ای دارید؟
- ما از بعد درمانی توصیه می کنیم، کودکانی که ترس از مدرسه دارند را عصر جمعه به پارک یا سینما ببرید تا غروب جمعه برای آنها دلنشین شود، البته در برخی مواقع به این افراد دارو می دهیم و با روش های روان شناختی آنها را درمان می کنیم.
*آیا ترس مرضی، چاره ای هم دارد؟
- ما معتقدیم این افراد بیمار هستند و بیمار را باید درمان کرد و درمان حتماً دارو درمانی نیست، بلکه می تواند شامل آموزش رفتارهای ضدترس هم شود.
*منظور از رفتارهای ضدترس چیست؟
- بهتر است این سؤال شما را با مثالی پاسخ بدهم. تعدادی از افراد از آسانسور ترس دارند، توصیه ما این است که اول هم در آسانسور بایستید، بعد جلو رفته و دکمه آسانسور را فشار دهید ولی سوار نشوید دفعه بعد در را باز کنید، سوار شوید و همانجا پیاده شوید و به تدریج یک طبقه، دو طبقه، سه طبقه بالا بروید و در مرحله آخر به تنهایی و بدون حضور فرد دیگری با آسانسور جا به جا شوید در این مرحله است که درمان تکمیل شده است در واقع به این کار، رفع حساسیت مرحله ای می گویند.
یا شخصی که ترس از مدرس دارد ما به مادر توصیه می کنیم که اول شما کودک را ببر و یک ساعت در مدرسه بمان و بعد برگرد(فقط در حیاط مدرسه)، بعد در کلاس را باز کن ولی نرو تو، بعد باز کن و برو تو، دفعه بعد یک ساعت هم در کلاس حضور داشته باشد و به این ترتیب مشکل را حل کن.
*آیا درمان ها فقط رفتاری هستند؟
- نه! درمان دارویی هم می توانیم داشته باشیم اما باید توجه شود که داروها توسط افرادی که متخصص این امر هستند، تجویز شود و به هیچ وجه توصیه نمی شود فردی که دچار اضطراب شده دائما قرص دیازپام یا دورازپام مصرف کند، زیرا ممکن است نه تنها موضوع ترس رفع نشود بلکه با درمان به شکل ناقص، دوباره به نحو بدتری عود کند. از این رو ما معتقدیم که متخصصان نظیر روانپزشکان باید داروها را تجویز کنند.
*بیماری که نیاز به دارو درمانی دارد، می تواند زمانی داروها را قطع کند یا باید تا آخر عمر داروها را ادامه بدهد؟
- نه، می تواند دارو درمانی را قطع کند. قرار هم نیست که ادامه بدهد. این سؤالی است که اکثر بیماران می پرسند که من باید تا آخر عمر دوایی باشم و قرص بخورم؟ جواب این است که اصلا، بلکه به محض اینکه موضوع در شما اصلاح شد و توانستیم با تکنیک های رفتاری، آن را تحت کنترل درآوریم و زمانی که دارو درمانی قطع شد (ولی سر خود نباید این کار را انجام داد.) رفتار درمانی راه درمان را ادامه می دهد.